7 GÜZEL ADAM EDEBİYAT MÜZESİ'NİN KURULDUĞU BİNANIN YAPILIŞ TARİHİ
6 Şubat 2023 tarihinde yaşanan Kahramanmaraş merkezli depremde Kahramanmaraş’taki tarihi yapıların bazıları yıkılırken bazıları da hasar aldı. “Yedi Güzel Adam” olarak bilinen Türk edebiyatının önemli isimlerinin eğitim aldığı tarihi lise binası da depremde hasar alan tarihi yapılar arasındaydı.
İlk yapılış amacı, Maraş Merkezi Türkiye Kız Koleji olan, bir dönem Maraş Lisesi’ne ev sahipliği yapan günümüzde, 7 Güzel Adam Edebiyat Müzesi olarak kullanılan tarihi binada yaşanan yıkım medyada geniş yer buldu. Ulusal medyada çıkan bazı haberlerde bu binanın yapılış tarihi yanlış verildi. Bazı haberlerde binanın yapılış tarihine “1850’li” yıllar denilirken, bazılarında da “1860’lı” yıllar denildi. Peki, doğru tarih neydi? Bu tarihi bina ne zaman yapıldı? Bu soruların cevabını hem bu binaya ait eski fotoğraflarla hem de tarihi kaynaklardan elde ettiğimiz bilgilerle açıklayalım.
Yabancı devletler ve onların kontrolündeki teşkilatlar, misyonerler; açtıkları okullarla dinî maksatların yanı sıra, okul açtıkları bölgelerde söz sahibi olmak ve ileride bu bölgelerde hâkimiyet kurma ideali de taşımaktaydılar. Osmanlı İmparatorluğu’nda da bu devletler önce okullarını açmışlar sonra da gerek duyarlarsa ruhsat almışlardır.
Yabancı okul (mekâtîb-i ecnebiye) kavramı, Osmanlı İmparatorluğu topraklarında yaşayan gayrimüslim azınlık vatandaşların açtığı ve daha sonra yabancı devletlerin himayesi ve denetimi altına giren azınlık okulları (mekâtîb-i gayrimüslime) ile bizzat yabancı devletlerce tesis edilen okulları kapsamaktadır.
Himaye siyasetinin bir sonucu olarak Osmanlı topraklarında yabancı okul sayısındaki artış 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren (özellikle 1850-1860 yıllarında) en üst seviyeye çıkmıştır. Bu yıllarda Osmanlı toprakları üzerinde yabancı, misyoner ve azınlık okul sayısı 1.600’e ulaşmıştır. Sözü edilen okulların sayısındaki artışa paralel olarak yabancı devletlerin Osmanlı Devleti üzerindeki siyasi baskısı da artmıştır.
Osmanlı İmparatorluğu’nda yabancı okullar arasında en yaygın olanı Amerikan okullarıydı. Amerikan okulları, Osmanlı topraklarında Protestanlığın yayılması ve cemaat teşekkül etmesine paralel olarak gelişmiştir. Amerikan okulları temelde Ermeni Protestan cemaatine bağlı olarak faaliyet göstermişlerdir. Büyük ölçüde Amerikan misyonerlerinin katkılarıyla kurulmuş bu okulların birçoğunda anadilde okuma-yazma ve dört işlem dersleri verilmekteydi.
Osmanlı Devleti’nin birçok vilâyetinde Amerikan okulları ibtidâî, rüşdî, îdâdî, kolej ve ilahiyat okulları olarak çeşitli derecelerde tesis edilmiştir.
Protestan misyon örgütleri içinde en etkilisi olan Amerikan Board, “American Board of Commisioners for Foreign Mission” (ABCFM) adıyla 1810’da Boston’da kurulmuştur. Amerikan Board öncelikle 1819 yılında Anadolu’yu misyon programına dâhil ederek ilk misyon elemanlarını Anadolu’ya göndermiştir.
Amerikan Board, Ermeni vatandaşlarda ulus bilincini uyandırabilmek için ilk etapta dini ve din adamlarını alet etmiştir. Örgüt siyasi faaliyetlerini yürütmek üzere Anadolu’yu 3 misyon bölgesine ayırmıştır. Antep ile Maraş, merkez misyon bölgesi; Van, Erzurum, Harput, Bitlis ve Mardin, Doğu misyon bölgesi; İstanbul, Bursa, İzmir, Kayseri, Trabzon ve Merzifon da Batı misyon bölgesiydi. Merkezi Türkiye Misyonu’nun (Central Turkey Mission) idare merkezi olarak Antep seçilmiştir.
Amerikalı Evanjelik misyonerleri, Merkezi Türkiye Misyonu'ndaki Ermeniler arasında 1847 yılında çalışmaya başlamışlardı. Maraş’ta Ermenilere yönelik Protestanlaştırma çalışmaları ilk kez 1850’lerde başlamıştı. Maraş’a ilk Amerikalı misyoner ise 1855 yılında gelmişti. Ancak misyonerler ve onların yerli yardımcıları, Maraşlı Ermenilerin tepkisi ile karşılaşmış, hatta yerli yardımcılar onlar tarafından Maraş’tan kovulmuşlardı.
Maraş’a Aralık 1859’da Amerikalı Misyoner George H. White ve eşi gelmişti. White’lar Antep’ten Maraş’a gelirken yanlarında Kilisli Baron Avedis adlı bir Protestan Ermeni’yi de öğretmen olarak getirmişlerdi. Maraş’ta misyonerler adına ilk eğitim faaliyetlerini 1859’da Avedis başlatmış ve onun yönetiminde Aritmetik, Coğrafya ve Gramer derslerinin verildiği bir okul açılmıştı.
Amerikalı misyonerler 1860 yılında, Maraş’ta oturdukları binanın bir odasında kızlara ders vermeye başlamışlardı. Bu odada; 1860 yılında 12 kıza: İncil, Coğrafya, Aritmetik, Ermeniceden Türkçeye çeviri, Yazma ve Müzik gibi dersler vermişlerdi.
1865 yılında, Josephine L. Coffing tarafından Maraş Kız Lisesi açılmıştır.
Ulusal basında ve bazı internet sitelerinde binanın yapılış tarihinin yanlış verilmesinin nedeni 1865 yılında açılan Maraş Kız Lisesi ile 1882 yılında açılan Maraş Kız Koleji’nin karıştırılmasından kaynaklanıyor. Binanın yapılış tarihi olarak 1865 yılı yani Maraş Kız Lisesi’nin açıldığı tarih söyleniyor. Burada önemli bir hususu açıklığa kavuşturmamız gerekiyor. 1865 yılında açılan
Maraş Kız Lisesi ile 1882 yılında açılan Maraş Merkezi Türkiye Kız Koleji birbirinden ayrı ve farklı tarihlerde açılmış okullardır. Bu iki okul birbirinin devamı niteliğinde okul değildir. Maraş Kız Lisesi 1879 yılına kadar çeşitli odalarda ve binalarda eğitimine devam ettikten sonra Maraş’tan Saimbeyli’ye taşınmıştır.
Kız okulunun Maraş’tan kaldırılması Maraş’taki Ermeni Protestanları derin bir umutsuzluk içinde bıraktı. O zamanlar Protestan Ermeniler 1.000 kilise üyesi ve 600 okul çocuğuyla 2.500 kişiydiler. Antep’te bir erkek kolejinin kurulmasına mukabil Maraş’taki Ermeni halkı da kendi şehirlerinde bir kız kolejinin kurulmasında ısrar ediyordu. Bu işe dört elle sarılan Maraşlı Ermeni kadınlar ev ev dolaşarak para topladılar. Paraların bir kısmı kız çocuklarının okumasını isteyen Ermeni kadınlardan tedarik edildi. Bazı yeni evli kadınlar kolejin açılması için düğün takılarını bağışladı. Kızların yükseköğrenim görmesini sağlamak amacıyla yerli halktan bir heyet, Maraş’taki Merkezi Türkiye Kız Koleji’nin yerini satın almak için misyonerlere bir çanta içinde 500 Türk Lirası altın (2.200 $) getirdi. Bu katkı, tüm sınıflar adına büyük fedakârlıklara yol açtı; çok fakirler bile bakır ev eşyalarını satıp bağışladı. Kolej için kilim ve mücevher satan kadınlar dahi oldu. Bir kadın evlilik yüzüğünü vererek, cinsiyetlerini yükseltmek için bir kurum kurmanın kutsanmış işine katıldı. İçişleri Kadın Meclisi yukarıdaki meblağa 4.400$ ekledi.
Maraş Merkezi Türkiye Kız Koleji binası için arazi satın alındıktan sonra yapılacak olan binanın krokisi çizilmiştir. 1 nolu görseli incelediğimizde günümüzde iki ayrı binadan oluşan yapının ilk yapıldığı dönemde tek bir bina olarak planlandığı görülmektedir. Krokide yer alan kare şeklindeki çizimde “Girls College” Türkçe anlamıyla “Kız Koleji” yazmaktadır. Sol tarafta küçük dikdörtgen şeklindeki yapı ise hamam. Sağ tarafta ise günümüzde de aynı yerde olan bahçe kapısı yer almaktadır.
Binanın yapılış tarihi ile ilgili en net bilgiyi Joseph K. Greene “Leavening the Levant” adlı kitabında veriyor. Joseph K. Greene, Maraş Merkezi Türkiye Kız Koleji’nin 1882 yılında bir misyonerin evinde açıldığını söylüyor. Bir yıl sonra 1883’te Kız Koleji’nin yeni binası tamamlanıyor. Bu bina, ilahiyat okulu, akademi ve misyonerlerin evleri, şehre tepeden bakan, bol miktar Beylan, Sis, Adana ve Tarsus’tan geliyordu. Kolejin finansmanı kadın misyoner heyeti “Women’s Board of Missions of the Interior” (WBM) ve Maraşlı iki zengin Protestan Ermeni tarafından karşılanmaktaydı. Okul, Amerikalıların hâkim olduğu bir mütevelli heyeti ve yöredeki misyonerler ile yerli halkın eşit ağırlıkta olduğu bir kurul tarafından yönetiliyordu. Okulun öğrenim süresi, iki yılı hazırlık sınıflarında olmak üzere 6 yıldı. Ancak okulun son 2 yılı orta öğretimin üstünde sayılabilecek nitelikteydi.
Bununla beraber, bu okuldan mezun olanların aldıkları diplomalar, Osmanlı Maarif Nezareti tarafından onaylanmakta, hatta bu okulun mezunlarına ülkenin herhangi bir yerinde öğretmenlik yapma hakkı verilmekteydi. Kolejin Osmanlı Devleti tarafından resmen tanınması 1893 yılında gerçekleşti.
1904 yılına gelindiğinde Kadın Meclisi tarafından ikinci ve daha büyük bir taş bina inşa ediliyor. Bu bina 1883 yılında yapılan üç katlı binanın sol tarafına yapılıyor. 1904 yılında yapılan dört katlı ikinci bina günümüzde konferans salonu, kütüphane ve kafeterya olarak kullanılan bina. (5 Nolu Görsel).
1906 yılına ait 6 nolu görseli incelediğimizde sağdaki üç katlı binanın üzerine bir kat daha eklenerek günümüzdeki şeklini almıştır. Çatı kısmında da değişiklik yapıldığı görülüyor.
Maraş Merkezi Türkiye Kız Koleji, 1923 yılında hükümet tarafından kapatılıyor. 1931 yılına kadar Amerikalıların misyonerlik faaliyetleri devam ediyor. 1932 yılında Hükümet tarafında kolej binası Amerikalılardan satın alınıyor. Sonraki yıllarda Maraş Ortaokulu, Maraş Lisesi, Ticaret Lisesi ve diğer birçok eğitim kurumuna ev sahipliği yapıyor.
Sonuç olarak 7 Güzel Adam Müzesi’nin kurulduğu tarihi bina, 1883 yılında Maraş Merkezi Türkiye Kız Koleji için üç katlı tek bir bina olarak yapılıyor. 1904 yılında ek olarak ikinci bina yapılıyor. 1906 yılında yapılan ek bir tadilat ile günümüzdeki son hâlini alıyor.
Murat Yarım
Evelâhir Sayı - 16