TARİHTE MARAŞ DEPREMLERİ
Halk arasında Maraş’ın yedi kez yıkıldığı ve yeniden kurulduğu söylenir durur. Bu söylentinin doğru olup olmadığı bilinmemekle birlikte kentin dört kez yıkıldığı ve yeniden kurulduğu tarihi kayıtlarda yer almaktadır. Kentin adı titreyen veya sallanan yer anlamına gelen Arapça “re’aşe” fiilinden türemiş olup ism-i mekânı “Mer’aş” tır. Maraş adı zelzele yani deprem olan yer demektir.
Maraş’ın ilk olarak MÖ 9. yüzyılda Erkenez çayı kenarında Himli höyükte kurulduğu bilinmektedir. Burada bulunan kentin nasıl yıkıldığı bilinmese de M.Ö. 700’lerde Geç Hititler zamanında Maraş kale ve çevresinde yeniden inşa edilmiştir. Hatta burası Geç Hitit beyliklerinden Gurgum’un başkenti olmuştur. MÖ 2. yüzyılda Komegene Krallığına bağlanan kent MÖ 58'de Roma İmparatorluğu’nun hakimiyetine girer. Bu dönemde Maraş, Germanicia adını alır. Kent Şeyhadil mezarlığından Doğukent’e kadar uzanan ve Namık Kemal ya da Karamaraş denilen bölgede kurulmuştu. Ahırdağı’nın eteklerinde gelişen Germanicia Roma döneminde gelişmiş ve mamur bir hâle gelir. Bu dönemde MS 209, 517, 524 ve 561 yıllarında şiddetli depremlerle sarsılır. Bizans İmparatorluğu zamanında Germanicia söz konusu depremler ya da bir sel felaketiyle 5-6 metre yerin altına gömülmüştür. Günümüzde Germanicia kentinin kalıntıları çıkarılmakta bilhassa bunlar arasında mozaikler dikkat çekmektedir. Bu mozaiklerin Geç Roma ve Erken Bizans dönemlerine ait olduğu ve bunların da MS 6. yüzyılla tarihlendiği görülmektedir. Bizans tarafından yeniden kurulan kent MS 637’de Müslümanlar tarafından fethedilse de iki taraf arasında bölgede hakimiyet mücadelesi 300 yıl sürer. Bu süreç içinde kent birçok defa el değiştirir. Bu dönemde Maraş’ın kale ve çevresine doğru genişlediği de son Emevi halifesi II. Mervan zamanındaki kayıtlardan anlaşılmaktadır. Bu kayıtlarda iki dere (Şekerdere ve Akdere) arasında bulunan Maraş kalesinin surlarının tamir edildiği anlaşılmaktadır. Maraş, 940’larda Abbasilere bağlı bir emirlik olan Hamdanilerin eline geçer. Bu devletin Halep kolunun emiri olan Seyfüddevle b. Hamdan kenti yeniden imar eder. Onun imar ettiği kentin etrafının bir surla çevrildiği ve Şeyhadil mezarlığından Karamaraş’a doğru genişlediği bilinmektedir.
963’te yeniden Bizans’ın eline geçen Maraş 1086’de Selçuklular tarafından fethedilir. Ancak kısa süre sonra 1097’de Haçlılar tarafından işgal edilir. Haçlı işgalinde olduğu dönemde Maraş’ta 1114’te büyük bir deprem meydana gelir. Muasır müelliflerin depremle ilgili anlatılarından bu depremin şiddeti ve tahribatının 6 Şubat 2023 depremine benzediği tespit edilmiştir. Söz konusu deprem Maraş’la birlikte Adıyaman, Urfa, Antep, Osmaniye, Adana ve Antakya bölgesini hatta Suriye kentlerinde de yıkımlara yol açarak Kızıldeniz kıyısında Akabe limanını yerle bir eder. 29 Kasım 1114 ve 6 Şubat 2023 depremleri dünyanın en büyük felaketlerindendir. 1114 depremi ile yerle bir olan Maraş’a Karamaraş denmiştir. Yine aynı depremin yerle bir ettiği Elbistan’ın olduğu yere de Karaelbistan denmiş ve kent şimdiki yerine taşınmıştır.
1114 Maraş depreminin görgü şahitleri Urfalı Mateos (ö.1137), İslam müellifleri Azimî (ö.1160) ve İbnü’l-Kalânisî (1160), Haçlı müellifi Fulcher of Chartres (ö.1128) ve İngiliz Bathlı Adelard (ö.1152) olup bunlar yaşanan felaketi ayrıntılı şekilde anlatırlar. Orta Çağ müelliflerinden Süryani Mihail (ö.1199) ve Abu’l-Faraç (ö.1286), Ermeni Simbat (ö.1275), Müslüman âlimlerden İbnü’l-Esir (ö.1233), İbn Kesir (ö.1373) ve Ayıntaplı Aynî (ö.1451) gibi şahsiyetler de 1114 depremi hakkında ayrıntılı bilgiler verirler. Yazarların verdiği bu bilgilerden depremin merkezinin Maraş olduğu, Elbistan, Urfa, Harran, Antep, Dülük, Araban, Adıyaman, (Hısnımansur), Besni, Samsat- Gerger-Keysun (Çakırhöyük), Antakya, Derbsak (Kırıkhan), İskenderun, Payas, Adana, Ayas (Yumurtalık) Misis ve Sis (Kozan) gibi kentlerin yer aldığı geniş bir bölgeyi etkilediği anlaşılmaktadır. Ayrıca deprem Suriye’de Halep, Azez ve Balis gibi kentler ile Esarib ve Zerdânâ kalelerinde de etkili olmuştur. 29 Kasım 1114 Maraş depremi 6 Şubat 2023 Kahramanmaraş depreminin yıkıntılara yol açtığı Malatya, Diyarbakır ve Elâzığ kentlerini etkilememiştir. Bundan dolayı 6 Şubat 2023 depreminin 29 Kasım 1114 depreminden daha şiddetli olduğu anlaşılmaktadır. İki deprem arasında önemli bir benzerlik de her iki deprem sırasında şiddetli soğukların olması ve kar yağmasıdır. Hemen hemen bütün kaynaklarda 29 Kasım 1114 depremi sonrası kar yağdığını ve her tarafın bembeyaz olduğu bilgileri yer almaktadır.
Depremin görgü şahidi Urfalı Mateos, 29 Kasım 1114 akşam üzeri şiddetli bir deprem olduğunu, şimdiye kadar böyle bir felaketin ne işitildiğini ne de duyulduğunu belirterek “…aniden müthiş bir gürültü koptu ve bütün dünya sarsıldı. Yeryüzü şiddetle titredi, kayalar yarıldı ve tepeler çatladı. Dağlarla tepeler şiddetle çınladı ve canlılar gibi ses çıkardılar. Dağların sesi, kulaklarda bir ordunun çıkardığı gürültüyü andırıyordu. Bütün ova ve dağlar sanki bakırdanmış gibi çınladılar ve ağaçtanmış gibi sallandılar…. O gece, Samsat, Hısnımansur, Keysun, Raban ve Maraş harap oldu. Maraş’ın akıbeti o kadar feci olmuştur ki takriben 40.000 insan telef oldu. Bu çok nüfuslu bir şehirdi ve bu felaketten hiç kimse kurtulamamıştı. Sis (Kozan) şehrinde de aynı şey vukua geldi ve sayısız insan öldü. Birçok manastır ve köy harap oldu ve 10.000’lerce insan telef oldu” diye yazmaktadır.
Maraş’ta Yaşanan Diğer Depremler
1114 depremi sonrası 1513 yılına kadar Maraş’ta şiddetli bir deprem olmadığı anlaşılmaktadır. Ancak Antakya, Malatya, Adıyaman, Antep ve Antakya’da meydana gelen 1137, 1157, 1170, 1200, 1203, 1268, 1302, 1387 ve 1408 depremleri Maraş’ı da etkilemiştir. 1268’da Adana ve çevresinde olan depremde Maraş yakınında olan günümüzdeki Osmaniye topraklarında bulunan Haruniye ve Servendikar kaleleri yıkılır. Amanos dağlarında yarıklar oluşur. Bölgede 8.000 kişi hayatını kaybeder.
Dulkadir Beyliği Zamanında Maraş Depremi 1513
Dulkadir Beyliği zamanında 1513 yılında Maraş’ta çok şiddetli bir deprem yaşanır. Depremin merkezinin Gölbaşı ile Pazarcık arasında olduğu ileri sürülür. Beyliğin merkezi olan Maraş yerle bir olur ve binlerce insan hayatını kaybeder. Bunun üzerine Dulkadir Beyi Alâüddevle (14791515) Karamaraş denilen yerde bulunan kenti şimdiki kale ve çevresinde yeniden kurmuştur. Eski Maraş’ın bulunduğu Karamaraş ise kentin bir semti olarak hâlâ varlığını sürdürmektedir. Bu deprem Maraş’la birlikte Malatya, Adıyaman, Adana ve Tarsus’u da etkilemiştir.
Osmanlı Döneminde Maraş Depremleri
Maraş’ın 1515’te Osmanlı idaresine girmesinden sonra birçok depremin yaşandığı bilinmektedir. Kentte 1544, 1583, 1615, 1795, 1855, 1872, 1874 ve 1893 tarihlerinde depremler olmuştur. Bunlardan bazıları çevre illerde olan depremlerin etkileri sebebiyle hafif sarsıntıları olup bazıları ise şiddetli olmuş ve yıkıcı hasarlara yol açmıştır. Bu depremlerden yıkıcı olanlardan biri 29 Ekim 1795 Cumartesi sabahı saat 7’de meydana gelir. Bu deprem yazarı bilinmeyen bir şiirde manzum olarak teferruatlı olarak anlatılır. Bu manzumdaki bilgilere göre deprem sırasında büyük gürültüler kopmuş ve insanlar çok korkmuş, kentte bulunan 1000 ev yıkılmıştır. Ayrıca birçok minare ve cami de yerle bir olmuştur. Yıkılan yerler arasında Maraş Kalesi de bulunmaktaydı. Kalenin içinde bulunan 300 evin yıkıldığını belirten yazar depremin 40 gün sürdüğünü ifade eder. Yazar kalede bulunan caminin yıkılıp yıkılmadığını belirtmemektedir. Muhtemelen burada bulunan Kanunî Sultan Süleyman Camii yıkılır. Bu depremden dolayı Maraş’ta enkaz altında kalan birçok kişi ölür. 1822’de Halep, Antakya ve Antep’te etkili olan bir deprem daha olur. Bu depremden Maraş da etkilenmiş ancak bir yıkım olmamıştır. Ancak 6 Şubat Kahramanmaraş depremi gibi 1822 depreminde de Antep Kalesi yıkılır. 1893’te Malatya’da etkili olan deprem Maraş’ı da çok etkilemiştir. Bu deprem Elbistan’da da sarsıntılara sebep olmuştur.
1914 yılında Maraş’ın Andırın kazasında hafif hasarlı bir deprem yaşanır. Cumhuriyet döneminde Türkiye’de yaşanan bazı depremlerden etkilenen Maraş’ta hafif hasarlı ya da sadece sarsıntının hissedildiği 2 Kasım 1932, 9-10 Temmuz 1940, 1967 ve 1971 depremleri yaşanır. 1940 depreminde bazı kayalar yerlerinden oynar, ahali evlerinden yiyecek ve yatacaklarını alarak bir müddet düzlüklerde yatarlar. 31 Temmuz 1962 sabah saat 08.30'da Elbistan’da bir sarsıntı meydana gelir. 1967’de Andırın’ın Gökahmetli köyünde yaşanan depremden ise 33 aileye yardım yapılması ve konutlarının inşa edilmesi kararlaştırılır.
Sonuç
Erzurum-Antakya arasında Doğu Anadolu fay hattı üzerinde olan Maraş’ta tarih boyunca pek çok deprem meydana gelmiştir. Maraş’ta yaşanan bazı depremler hafif olurken bir kısmının dünyanın en şiddetli ve yıkıcı depremleri olduğu görülmüştür. Bunun sebebi ise Doğu Anadolu fay hattı ile Arabistan fay hatlarının kesişme noktasının Maraş’a çok yakın olmasıdır. Bundan dolayı Maraş’tan geçen fay hattı şiddetli depremler üretmektedir. MS 6. yüzyılda meydana gelen deprem sırasında Germanicia Antik Kentinin yıkılmıştır. 29 Kasım 1114 depremi ile Maraş yerle bir olmuştur. 1513 depremi ise şehrin yerinin değiştirilmesine neden olmuştur. 29 Kasım1795’te depremi ise şehir merkezi ile kalede büyük hasara ve can kaybına yol açmıştır. 6 Şubat 2023 Pazarcık ve Elbistan merkezli Kahramanmaraş depremleri ise dünyanın en büyük felaketlerinden biri olarak tarih sayfalarında yerini almıştır.
Prof. Dr. İlyas Gökhan
Evelahir Sayı-15